Verstillen of verstarren
Je lichaam heeft soms een beetje hulp nodig om het verschil te 'weten'.
![](https://substackcdn.com/image/fetch/w_1456,c_limit,f_auto,q_auto:good,fl_progressive:steep/https%3A%2F%2Fsubstack-post-media.s3.amazonaws.com%2Fpublic%2Fimages%2Fc33c8d5d-4bd1-4c4d-9925-152023e2de7e_5471x3353.jpeg)
Waarom is dat schijnbaar heerlijke mediteren toch voor zoveel mensen helemaal niet zo heerlijk? In dit artikel vertel ik daarover en geef ik een verklaring die - zo heb ik inmiddels begrepen - door veel mensen herkend wordt én die past in de polyvagale visie.
Prikkels van buiten en van binnen
In een maatschappij die rijk is aan prikkels (understatement) komen we collectief aan te weinig rust en prikkelarme perioden toe. We hebben daarvoor “hulpmiddelen” ontwikkeld, die we vakantie noemen, of een time-out of sabbatical nemen, of we volgen een mindfulnesstraining.
Naast de prikkelrijke maatschappij leven we ook nog eens in een lichaam waar allerlei prikkels zijn. Sommige lichamen genereren meer prikkels dan andere lichamen. En daar is het dan wat lastiger of zelfs onmogelijk om vakantie van te nemen of een time-out voor te regelen.
Prikkels waar je geen vakantie van kunt nemen
Als bovenstaande regels vreemd of onbegrijpelijk klinken: er zijn veel lichamen waarvan de bewoners vanuit dat lichaam veel prikkels ervaren in de vorm van pijn, tintelingen, spanningen of moeheid, of die de prikkels van buitenaf moeilijk kunnen filteren waardoor makkelijk overprikkeling plaatsvindt.
Daarnaast is er een ‘fenomeen’ dat we GHIA noemen. Dit staat voor Global High Intensity Activation, oftewel het vaak en snel geactiveerd zijn van het autonome zenuwstelsel in de vorm van een stress- of overlevingsrespons. Deze snelle activeerbaarheid is al heel vroeg in het leven ontstaan, doordat het overlevingssysteem toen te veel, te lang en te intens geactiveerd is geweest.
Op MAD in The Netherlands kun je een prachtig artikel over GHIA vinden. Ik geef zelf een wekelijkse online Qigong groep voor mensen met GHIA, die ik organiseer samen met collega Saskia Ebus.
Binnenkort zal ik ook op De Polyvagale Wereld een artikel over GHIA schrijven.
Snel uit het midden zijn
GHIA kan zich op allerlei manieren uiten. Lichamelijke uitingen zijn onrustige gevoelens, een pijnlijk lijf, vastzittende spieren, hoofdpijn, migraine, slaapproblemen. Er kan vermoeidheid zijn, het lichaam reageert vaak “schrikachtig” of er zijn sterke energie-wisselingen (heel veel energie en dan plotseling instorten).
Activering die dus snel hoog of juist laag kan zijn en waarbij het lastiger is dan gemiddeld om het midden (een toestand van rust en kalmte) te vinden of er te blijven.
Al deze verschillende uitingsvormen hebben ook verschillende labels gekregen. Zo zie ik best vaak GHIA verschijnselen bij mensen met fibromyalgie, chronisch vermoeidheidssyndroom, ALK (Aanhoudende Lichamelijke Klachten, voorheen SOLK) en meer lichamelijke en geestelijke gezondheidsproblemen.
Waarom dan GHIA?
Wat is dan de waarde van het label GHIA, als we al die andere labels al hebben? Je zou GHIA kunnen beschouwen als een paraplu-diagnose die boven allerlei andere diagnoses kan hangen. De GHIA paraplu duidt dan op het vroege ontstaan van de overactiveerbaarheid van de overlevingsresponsen. Dit geeft op zijn beurt weer nieuwe voeding aan therapeutische inzichten om mensen met GHIA beter te kunnen helpen.
Hopelijk komt er de komende tijd meer aandacht voor de vroege ontregeling van het autonome zenuwstelsel. Ik vermoed - mede door de ervaringen tijdens de online Qigong les voor mensen met GHIA - dat we gaan ontdekken dat hier nog een wereld te winnen is.
Meer labels
Voor we naar de verschillen tussen verstillen en verstarren gaan (allitereert lekker hè?), wil ik nog één label noemen dat vaak geplakt wordt op mensen die snel “uit het midden” zijn en waarbij de overlevingsresponsen snel geactiveerd worden, en dat zijn natuurlijk de mensen met PTSS (post-traumatische stress stoornis) en C-PTSS (complexe PTSS). Vooral in die laatste groep zitten in mijn ervaring veel mensen die zich herkennen in de GHIA omschrijving.
Hier en nu opnieuw in de overleefstand
De polyvagaaltheorie beschrijft dat de neuroceptie (onze innerlijke ‘gevaarscanner') zelfbekrachtigend is. Dat betekent dat een stress- of overleefsysteem dat al vroeg heeft geleerd dat de wereld een dreigende of zelfs gevaarlijke plek is, sneller neutrale signalen zal opvatten als dreigend dan gemiddeld. Dat is natuurlijk best verstandig: als er veel dreiging is, zijn we voorzichtig met het loslaten van de afweer en geldt “eerst zien, dan geloven".
Ook al weet je met de denkhersenen in je schedel dat er in het hier en nu geen gevaar is of zelfs dat het echt veilig is, op het niveau van de buikhersenen kan meer voorzichtigheid zijn. Dit kan zich op veel verschillende manieren uiten, maar een veelvoorkomend symptoom is dat het lichaam zich “schrap zet” met wat je een spierpantser zou kunnen noemen. Dit toont zich als spierspanning, stijfheid, een minder soepel beweegpatroon en incoherentie van beweging (minder samenhang en samenwerking tussen de verschillende lichaamsdelen, waardoor bewegingen minder efficiënt zijn, wat natuurlijk vermoeiender is dan coherent bewegen). Daarnaast is er vaak sprake van onrustige gedachten en alertheid in de zintuigen.
Lekker de verstilling in, wie wil dat nu niet?
We kunnen tot de conclusie komen dat eigenlijk iedereen een té prikkelrijk leven leidt. Door externe prikkels (werk, computers, sociaal gedoe) of interne prikkels (een overactief overlevingssysteem, pijn, ziekte) of een combinatie hiervan: veel mensen die last hebben van een teveel aan interne prikkels of zelfs GHIA zoeken afleiding in externe prikkels, en kunnen ogenschijnlijk helemaal normaal in de maatschappij functioneren. Maar dat is weer een onderwerp voor een ander artikel.
We snappen nu ook dat de afwezigheid van dreiging of zelfs signalen van veiligheid niet altijd goed herkend worden door ons stress- en overlevingssysteem.
We willen allemaal wel eens wat minder prikkels, of minstens door hetgeen we ondernemen niet nog verder óverprikkeld worden. En daar komen we bij de kern van dit artikel.
Het lichaam in de war
Daar zit je dan, lekker op je meditatieplek, ingelogd op Zoom, of live bij een meditatiebijeenkomst of mindfulnesstraining. Een poging wagen om de wens tot verstillen te realiseren en op die manier goed voor jezelf te zorgen.
De stilte mag komen, de stress mag wegvloeien!
Maar in de verstilling die zijn intrede doet, raakt het lichaam in de war. Wat gebeurt er? Waarom wordt mijn bewoner stil? Zou er iets niet kloppen? Geheel volgens de overlevingsinstincten gaat er een alarmpje af in het lichaam. Door de afwezigheid van externe prikkels komt het alarm extra in de aandacht en wordt het bewustzijn van de spierspanning groter. Dat is onprettig en er ontstaat wrijving: “hmmm, ik zou dit toch fijn moeten vinden”, “ik doe het vast niet goed” of “dit lukt me óók al niet”. Deze negatief geladen gedachten zijn voldoende voor het overleefsysteem om te zeggen “zie je wel, er is iets niet goed” en de spanning neemt toe. Vervolgens verergert de onrust en de cirkel is rond.
Verstilling is verstarring geworden. Het lichaam is in de war.
Regelmatig leidt dit tot het “uit het lichaam gaan”, omdat het teveel of te overspoelend is voor de persoon die dit allemaal ervaart. Maar het uit het lichaam gaan (we noemen dat ook wel dissociëren) brengt vaak weer andere nare en vervreemdende gewaarwordingen met zich mee.
Het is niet jouw schuld
We zijn collectief heel goed geworden in onszelf op de kop geven als er iets niet goed gaat. Zelfkritiek viert hoogtij, ten teken van een chronisch gebrek aan (zelf)compassie. Ik beschrijf dat in mijn trainingen en lessen vaak als een “Prijspakker”: je hebt een probleem (onrust of spanning) en je verwijt jezelf dat je dat probleem hebt. Dan heb je dus twee problemen. Twee voor de prijs van één…
Het is belangrijk - en ik weet uit ervaring dat het vaak herhaald
moet worden - te beseffen dat het de intentie van je overleefsysteem is om je te beschermen en dat in het licht van wat dat systeem allemaal heeft meegemaakt, wat het heeft geleerd en niet heeft geleerd, jouw respons om te verstarren als je verstilt een adaptieve (logische en verstandige) respons is. Dus maak alsjeblieft géén gebruik van de prijspakker en laat deze aanbieding liggen!
Zelfkritiek is een extra trigger voor je overleefsysteem om “aan te gaan”, dat betekent een extra interne prikkel.
Maar wat is dan verstandig om te doen?
Hoe stap je uit de vicieuze cirkel en kun je er een glorieuze cirkel van maken?
Hier komt compassievol lichaamswerk om de hoek kijken.
Beweging in de verstarring
Een lichaam dat verstilling en verstarring verwart, laat daarmee zien dat het niet goed verstilling kan “belichamen”. Dat is niet voor niets. De intentie van het lichaam is niet om het je moeilijk te maken, maar om je te beschermen en (biologisch geformuleerd) je overlevingskansen te optimaliseren.
De eerste stap om daar verlichting in te brengen is om je hiervan bewust te worden. Hier helpt mindfulness. De tweede stap is begripvol zijn. Dit is hoe het gewerkt heeft. Dan volgt de stap van de heilzame intentie. Het lichaam heeft zijn/haar best gedaan en welbeschouwd heeft dat gewerkt, want je hébt het overleefd. De heilzame intentie mag zijn dat je jezelf voorneemt als bewoner van het lichaam nu goed voor haar te gaan zorgen, net zoals zij destijds goed voor jou heeft gezorgd.
Je kunt dit in de meditatie of andere verstilling direct heel concreet maken, namelijk door jezelf een zachte beweging te gunnen in de vorm van het heen en weer “wiegen” van het lichaam. Deelnemers aan de GHIA Qigong groep zullen dat al eens ervaren hebben in de begeleiding die ik geef bij de verstilling in het begin van de les.
Ruimte maken
Naast zachte bewegingen kun je jezelf nog wat meer ruimte gunnen en het gevoel van opgesloten zijn in je lijf kalmeren: open op een zachte manier de ogen en sta je hoofd toe om de bewegingen die de ogen willen maken te volgen. Wanneer er veel onrust is, kan het ervaren van verzachting niet direct gerealiseerd worden, maar dat geeft niet. De intentie doet al iets en verder mag je opnieuw begripvol zijn dat het blijkbaar even tijd nodig heeft.
Verbondenheid voelen
Net zoals je jezelf regelmatig mag herinneren dat jij niet schuldig bent aan de reacties van je lijf op wat je overkomen is, is het goed om je te realiseren dat je beslist niet de enige bent met dit soort ervaringen.
Zo kan het in een groep oefenen met compassievol lichaamswerk helpend zijn om je minder alleen te voelen met je klachten, symptomen en negatieve of onmachtige gevoelens hierover.
Dit is dan ook precies een van de redenen dat Saskia en ik de online GHIA Qigong groep zijn gestart.
Vanuit beweging, ruimte en verbondenheid verstillen, no problem!
Er zijn natuurlijk meer mogelijkheden om je lichaam stapje voor stapje te oefenen met het zich wat meer veilig voelen en het minder snel uit het midden raken. Voorbeelden zijn meer aandacht hebben voor geluiden, of andere zintuiglijke prikkels zoals het voelen van de zon of de wind op je huid.
Ik heb in dit artikel niet over de adem gesproken. Ook voor velen een helpend “anker” in het hier-en-nu, maar lang niet voor iedereen!
Dat geldt trouwens voor alles wat ik hierboven schreef: er is geen vast recept of magische formule om veiligheid te oefenen. (Dus genoeg stof voor nog een aantal artikelen…)
Het is een ontdekkingsreis en het mooiste is om dit samen te doen in een groep, nieuwsgierig te worden, stapje voor stapje te ontdekken en je lichaam steeds een beetje vertrouwder laten worden met gevoelens van warmte en vriendelijkheid.
Tot slot
Hopelijk heeft dit artikel wat inzicht gegeven in hoe het lichaam in de war kan raken van verstilling en dat we de verstarring die bij het verstillen kan ontstaan vaak kunnen kalmeren met zachte beweging, ruimte maken en verbondenheid ervaren.
Je bent welkom met je ervaringen en vragen, hieronder in de comments.
Dank voor je belangstelling!